Definicja sakramentu

„Celem sakramentów jest uświęcenie człowieka, budowanie mistycznego Ciała Chrystusa, a wreszcie oddawanie czci Bogu. Jako znaki, mają one także pouczać. Sakramenty wiarę nie tylko zakładają, lecz za pomocą słów i rzeczy dają jej wzrost, umacniają ją i wyrażają. Słusznie więc nazywają się sakramentami wiary. Udzielają one łaski, ale ich sprawowanie również jak najlepiej usposabia wiernych do owocnego przyjęcia tej łaski, do oddania Bogu należnej czci i pełnienia miłości. Stąd ważną jest rzeczą, aby wierni łatwo mogli rozumieć znaki sakramentalne i gorliwie przyjmowali te sakramenty, które są ustawione dla podtrzymywania życia chrześcijańskiego” (KL 59).

Wyraz sakrament pochodzi od łacińskiego słowa sacramentum. Wzięty z terminologii prawa rzymskiego. Oznaczał pewną sumę pieniężną, złożoną w miejscu świętym przez wiodących ze sobą spór w sądzie. Kto przegrał, ten oddawał pieniądze na cele świątyni. Tym terminem określano również przysięgę żołnierską na sztandar wojskowy. Przy tej okazji odbywał się obrzęd na cześć bóstw podziemnych. Ponadto sacramentum nazywano poświęcenie się sprawom wojskowym.

W liturgii sakramentów odróżniamy elementy istotne, ustanowione przez Chrystusa, które są niezmienne i elementy dodane przez Kościół, podlegające zmianom. O zmianach decyduje zawsze władza kompetentna. Celem obrzędów dodatkowych jest ożywienie wiary u wiernych, pouczenie ich i zbudowanie.

Znaczenie sakramentów w życiu Kościoła

Uświęcenie człowieka to pierwszy cel sakramentów. Uświęcenie ludzkich sytuacji życiowych polega na tym, że mocą Chrystusa zostały one podniesiona na płaszczyznę Bożą. Nie są już czysto ludzkimi, ale podniesione do rzeczywistości nadprzyrodzonej, są interwencjami Boga który działa w historii. Ważną okolicznością życiową jest zawarcie związku małżeńskiego. Związek ten uświęca sakrament małżeństwa, ważny w życiu jednostki, w życiu małżonków, w życiu rodzinnym i społecznym. Ta sytuacja życiowa przez sakrament podniesiona zostaje na płaszczyznę trwałego związku Chrystusa z Kościołem i jest jego widzialnym znakiem.

Budowanie mistycznego Ciała Chrystusa to następny cel sakramentów. Budują społeczność kościelną, która stanowi jedną organiczną całość. „Spodobało się Bogu uświęcać i zbawiać ludzi nie pojedynczo, z wykluczeniem wszelkiej między nimi więzi, lecz uczynić z nich lud, który by Go poznawał w prawdzie i zbożnie Mu służył” (KK 9). Każdy sakrament jest wejściem we wspólnotę z Chrystusem, w Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie oraz wejściem we wspólnotę kościelną. Budująca rola chrztu polega na tym, że jest sakramentem włączającym człowieka w organizm Kościoła. Jest znakiem przynależności do Chrystusa i Jego kapłańskiej społeczności.

Oddawanie czci Bogu wspomina Konstytucja o liturgii jako trzeci cel sakramentów. We współczesnej teologii zwraca się uwagę na to, że kult jest odpowiedzią człowieka na objawienie się Boga i na Jego uświęcające działanie. Wszystkie sakramenty uświęcają człowieka i przygotowują go do oddawania Bogu należnego Mu kultu.

Sakrament Chrztu świętego

Chrzest ustanowiony przez Chrystusa, praktykowany był we wszystkich gminach chrześcijańskich od samego początku. Obrzęd chrztu był wtedy bardzo prosty. Była to kąpiel oczyszczająca w imię Trójcy Przenajświętszej. Z dorosłymi chrzczono także dzieci.

Kto ma chrzcić? W starożytności chrześcijańskiej, kiedy przeważało duszpasterstwo miejskie, szafarzem sakramentu chrztu świętego najczęściej był biskup. W miarę, jak rozwijało się duszpasterstwo wiejskie, coraz częściej szafarzami zwyczajnymi byli kapłani. Dzisiaj, według Wprowadzenia do nowych obrzędów chrztu, zwyczajnymi szafarzami są biskupi, kapłani i diakoni. Udzielając tego sakramentu mają oni pamiętać, że działają w Kościele i w imieniu Chrystusa, mocą Ducha Świętego. Gdyby nie było zwyczajnego szafarza, a życiu nieochrzczonego dziecka zagrażałoby niebezpieczeństwo, wtedy chrztu udzielić może, a nawet powinien każdy chrześcijanin, a nawet każdy inny człowiek, kierujący się właściwą intencją. Trzeba mieć wtedy: intencję ochrzczenia dziecka, tak jak to Kościół czyni, trzeba polać głowę dziecka zwykłą wodą, wypowiadając równocześnie słowa: „N. ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego”.

Kogo należy chrzcić? Chrzczono dorosłych, którzy sami o to prosili, oraz dzieci, które przynosili rodzice chrześcijańscy. Podstawy chrzczenia dorosłych nigdy nie podważano. Gdy natomiast chodzi o chrzest dzieci, to nieraz zadawano sobie pytanie: na jakiej podstawie chrzci się dzieci, które przecież nie używają rozumu? Chrzczono dzieci na podstawie prośby rodziców i w oparciu o wiarę Kościoła, którą wyrażali tak rodzice dziecka jak i inni wierni biorący udział w obrzędach chrztu. Tak samo jest dzisiaj. Wszyscy obecni na chrzcie, reprezentują Kościół, wspólnotę wierzących i świętych, która wszystkim i każde mu z osobna daje dar życia wiecznego. Jednak, gdzie wiara rodziców i ich gotowość do chrześcijańskiego wychowania dziecka stoi pod znakiem zapytania, tam też pod znakiem zapytania stoi prawo do chrzczenia dziecka.

Kiedy należy chrzcić? W czasach apostolskich chrzczono w każdym czasie. Wprowadzenie wspólnego przygotowania kandydatów do chrztu, domagało się ustalenia pewnych określonych dni do jego udzielania.

Ten zbiorowy chrzest mógł odbywać się uroczyście. Na przykład w Wielkanoc i Zielone świątki. W ustalaniu daty chrztu należy się kierować stanem zdrowia dziecka i matki, aby mogła osobiście wziąć udział w obrzędach chrzestnych. Chodzi także o zapoznanie z obrzędami chrztu rodziców i chrzestnych. Gdy wszystko układa się normalnie, to chrzest ma mieć miejsce w pierwszych tygodniach po urodzeniu się dziecka.

Gdzie należy chrzcić? Pierwotnie do chrztu wybierano miejsca, gdzie była „woda żywa”. Obecnie przy chrzcielnicy. Woda do chrztu ma być naturalna i czysta, tak z uwagi na prawdziwość znaku – symbolizuje oczyszczenie duchowe – jak i ze względów higienicznych.

Imię chrzestne pojawiło się pod koniec średniowiecza. W pierwszych wiekach dorośli kandydaci do chrztu mieli już swoje imiona. Później nadawanie imion dzieciom odbywało się niezależnie od chrztu. Dopiero w czasach nowożytnych pojawiła się tendencja do nadawania imion Świętych. Tendencja ta istnieje nadal.

Sakrament Bierzmowanie

Sakrament bierzmowania miał różne nazwy. W Kościele zachodnim najbardziej rozpowszechniła się nazwa confirmatio – umocnienie. Bierzmowanie jest umocnieniem chrztu, czyli umocnieniem łaski darowanej w chrzcie. Dopełnia chrzest i dlatego przy wyliczaniu sakramentów świętych, bierzmowanie zajmuje drugie miejsce, zaraz po chrzcie.

Obrzędy bierzmowania. Jeżeli bierzmowanie odbywa się podczas Mszy świętej, wtedy po Ewangelii następuje: przedstawienie kandydatów, homilia, odnowienie przyrzeczeń chrzestnych, modlitwa z wyciągnięciem rąk nad kandydatami, namaszczenie krzyżmem wraz z włożeniem ręki, pozdrowienie pokoju, modlitwa powszechna, specjalne błogosławieństwo na końcu Mszy Świętej.

Udzielenie sakramentu bierzmowania. Kandydaci pojedynczo podchodzą do biskupa, albo też biskup podchodzi do kandydatów ustawionych szeregowo. Świadek bierzmowania kładzie prawą rękę na ramieniu kandydata. Biskup zanurza kciuk prawej ręki w oleju krzyżma świętego i naznacza nim czoło bierzmowanego znakiem krzyża, mając równocześnie włożoną rękę na jego głowie i wypowiadając formę sakramentalną, która brzmi: N., PRZYJMIJ ZNAMIĘ DARU DUCHA ŚWIĘTEGO. Bierzmowany odpowiada: Amen. Zaraz po namaszczeniu biskup przekazuje bierzmowanemu pozdrowienie pokoju, mówiąc: Pokój z tobą. Na co bierzmowany odpowiada: I z duchem twoim.

Sakrament Eucharystii

Eucharystia  z gr. eucharistía  to dziękczynienie. Nazywana również Wieczerzą Pańską, Sakramentem Ołtarza, Mszą św., Komunią Świętą, Najświętszym Sakramentem, Najświętszą Ofiarą. Początkiem jej ustanowienia jest uroczysta celebracja Ostatniej Wieczerzy, uczty paschalnej, którą Jezus spożył przed swoją zbawczą męką, śmiercią i zmartwychwstaniem i którą chrześcijanie sprawują wypełniając polecenie Mistrza: To czyńcie na moją pamiątkę (Łk 22,19). 

W rozumieniu tradycyjnej teologii, Eucharystia, będąc sakramentem wieńczącym wtajemniczenie chrześcijańskie uobecnia Misterium paschalne, jest objawieniem pełni Kościoła i jego jedności oraz antycypacją, zaczątkiem zapowiedzianej w Apokalipsie (Ap 19,7-9) eschatologicznej uczty zaślubin Baranka z jego Małżonką, wspólnotą Kościoła.

Dziś w nauce Kościoła Eucharystia to nic innego jak ofiara Chrystusa i Kościoła, która jest sprawowana codziennie.

Sakrament Pokuty

Zbawiciel powierzając apostołom władzę odpuszczania grzechów, ustanowił sakrament pokuty, aby wierni, którzy po chrzcie św. popełniają grzechy, mogli pojednać się z Bogiem oraz z Kościołem, któremu grzesząc zadali ranę. Grzech w ujęciu Nowego Testamentu jest dobrowolnym sprzeciwieniem się woli Bożej, a tym samym wyłamaniem się z naśladowania Chrystusa i budowania królestwa Bożego na ziemi.

Chrześcijanin, który po popełnieniu grzechu, pod wpływem działanie Ducha Świętego przystępuje do sakramentu pokuty, powinien przede wszystkim nawrócić się do Boga całym sercem. To wewnętrzne nawrócenie serca, zawierające żal za grzechy i postanowienie nowego życia, wyraża się przez wyznanie grzechów wobec Kościoła, należyte zadośćuczynienie i poprawę życia.

Obrzędy pojednania jednego penitenta: przygotowanie kapłana i penitenta, przyjęcie penitenta, czytanie słowa Bożego, wyznanie grzechów i przy zadośćuczynienia, modlitwa penitenta i rozgrzeszenie kapłańskie, dziękczynienie i odesłanie penitenta.

Gdy penitent przychodzi do kapłana zasiadającego w konfesjonale, aby wyznać grzechy, ten przyjmuje go życzliwie. Penitent wypowiada słowa pozdrowienia: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Kapłan odpowiada: Na wieki wieków. Amen. Następnie penitent żegna się. Potem penitent, zwłaszcza, gdy nie jest znany spowiednikowi, określa swój stan, czas ostatniej spowiedzi, trudności w prowadzeniu życia chrześcijańskiego oraz inne okoliczności, których poznanie jest potrzebne spowiednikowi do wykonania posługi. Następnie penitent wyznaje grzechy. Po spowiedzi i ewentualnym pouczeniu, kapłan zachęca penitenta do okazania żalu. Następnie kapłan wyciąga prawą rękę w kierunku penitenta i wypowiada słowa rozgrzeszenia: BÓG, OJCIEC MIŁOSIERDZIA, KTÓRY POJEDNAŁ ŚWIAT ZE SOBĄ PRZEZ ŚMIERĆ I ZMARTWYCHWSTANIE SWOJEGO SYNA I ZESŁAŁ DUCHA ŚWIĘTEGO NA ODPUSZCZENIE GRZECHÓW, NIECH CI UDZIELI PRZEBACZENIA I POKOJU PRZEZ POSŁUGĘ KOŚCIOŁA. I JA ODPUSZCZAM TOBIE GRZECHY W IMIĘ OJCA I SYNA, + I DUCHA ŚWIĘTEGO. Penitent odpowiada: AMEN.

Sakrament Namaszczenia chorych

Chrystus otaczał chorych specjalną troską. Odwiedzał ich i podnosił na duchu. Przezwyciężył szeroko wtedy rozpowszechniony pogląd, jako by każda choroba była karą za grzechy osobiste. Choroba, choć wiąże się z grzesznością ludzką, to jednak nie może uchodzić całkowicie za karę. Chrystus polecił apostołom troszczyć się o ludzi chorych i wyposażył ich w władzę uzdrawiania. Podstawą biblijną sakramentu namaszczenia chorych jest List świętego Jakuba, gdzie czytamy: „Jest ktoś chory między wami, niech wezwie kapłanów Kościoła. Niech się nad nim modłą i namaszczą go olejem w imię Pana. Modlitwa płynąca z wiary zbawi chorego. Podniesie go Pan, a gdyby był w grzechach, będą mu odpuszczone” (Jk 5,14-15).

Kongregacja Kultu Bożego dekretem z dnia 7 grudnia 1972 roku ogłosiła nowy rytuał sakramentu namaszczenia chorych. Rytuał zawiera obszerne wprowadzenie Rytuał podzielony jest na trzy części: duszpasterstwo chorych, duszpasterstwo umierających, teksty do wyboru.

Namaszcza się wierzącego, który z powodu choroby lub starości poważnie słabuje. Wystarczy roztropny osąd lub opinia lekarza. Sakramentu tego udzielić można także: przed operacją; dziecku, które ma wystarczające rozeznanie; choremu, który utracił zmysły, dopóki ma rozeznanie. Szafarzem sakramentu namaszczenia chorych jest każdy kapłan, który ma obowiązek opieki nad chorymi i starcami.

Obrzęd złożony przy zaopatrywaniu chorego składa się z następujących elementów: obrzędy wstępne, pokropienie wodą święconą, słowo wprowadzające, akt pokutny (lub spowiedź sakramentalna), udzielenie odpustu zupełnego, odnowienie chrzestnego wyznania wiary, litania za chorego, bierzmowanie (gdy chory nie jest bierzmowany), włożeni rąk, poświęcenie oleju (lub dziękczynienie nad olejem poświęconym), namaszczenie chorego, Modlitwa Pańska, Wiatyk, modlitwa końcowa, błogosławieństwo.

Do sprawowania sakramentu namaszczenia chorych przygotowuje się pokój chorego. Stół nakrywa się obrusem. Stawia się na nim krzyż dwie świece, naczynie z wodą święconą i kropidłem, oraz na talerzyku trochę waty i soli.

Formuła sakramentalna jest następująca: PRZEZ TO ŚWIĘTE NAMASZCZENIE NIECH PAN W SWOIM NIESKOŃCZONYM MIŁOSIERDZIU WSPOMOŻE CIEBIE ŁASKĄ DUCHA ŚWIĘTEGO. – Amen. PAN, KTÓRY ODPUSZCZA CI GRZECHY, NIECH CIĘ WYBAWI I ŁASKAWIE PODŹWIGNIA. – Amen.

Sakrament Święceń

W katechizmowym, tradycyjnym wyliczaniu siedmiu sakramentów, szósty nazywa się: kapłaństwo. W dokumentach kościelnych zawsze nosiło nazwę: sacramentum ordinis, co znaczy: sakrament święceń. Nazwa ta obejmuje: diakonat; prezbiterat i biskupstwo.

Droga do kapłaństwa prowadzi przez: obłóczyny, posługę lektoratu, posługę akolitatu i kandydaturę do święceń diakonatu i prezbiteratu. Mówi o tym dokument „Ministeria quaedam” Pawła VI. Przynależność do stanu duchownego zaczyna się od diakonatu. Posługi nie są już rezerwowane tylko dla kandydatów do święceń, Mogą być nadane także ludziom świeckim, jako stały urząd w społeczności kościelnej.

Przy udzielaniu święceń diakonatu najważniejszymi słowami są: PROSIMY CIĘ, PANIE, ZEŚLU NA NICH DUCHA ŚWIĘTEGO, ABY ICH UMOCNIŁ SIEDMIORAKIM DAREM TWOJEJ ŁASKI DO WIERNEGO SPEŁNIANIA ICH SŁUŻBY. Całe zgromadzenie liturgiczne przez swoje „AMEM” potwierdza tę modlitwę i same święcenia.

Na święcenia prezbiteratu składają się obrzędy: przedstawienie kandydatów, przemówienie biskupa, przyrzeczenia kandydatów, litania do Wszystkich Świętych, włożenie rąk i modlitwa święceń, ryty uzupełniające (nałożenie szat kapłańskich, namaszczenie rąk, przekazanie kielicha i pateny, pocałunek pokoju). Najważniejszymi słowami modlitwy święceń są: PROSIMY CIĘ OJCZE WSZECHMOGĄCY, DAJ TYM SŁUGOM SWOIM GODNOŚĆ PREZBITERATU; ODNÓW W ICH SERCACH DUCHA ŚWIĘTOŚCI, ABY OD CIEBIE OTRZYMALI URZĄD KAPŁAŃSKI I PRZYKŁADEM SWOJEGO POSTĘPOWANIA POCIĄGNĘLI INNYCH DO POPRAWY OBYCZAJÓW. Modlitwę tę wszyscy obecni kończą swoim „AMEN”, potwierdzając jej treść i udzielone święcenia kapłańskie.

Na obrzędy święceń biskupich składają się: hymn do Ducha Świętego, przedstawienie kandydata i odczytanie mandatu papieskiego, przemówienie biskupa, głównego celebransa, przyrzeczenia nominata, litania do Wszystkich Świętych, włożenie rąk i modlitwa święceń, namaszczenie głowy krzyżmem świętym, przekazanie księgi Ewangelii, pierścienia i pastorału, wprowadzenie na katedrę biskupią i pozdrowienie pokoju, ryty końcowe. Tekst modlitwy święceń zaczerpnięty jest z Tradycji Apostolskiej św. Hipolita Rzymskiego. Według konstytucji Pontificalis Romani istotnymi słowami święceń są: TERAZ, BOŻE, WYLEJ NA TEGO WYBRANEGO TĘ MOC, KTÓRA OD CIEBIE POCHODZI, DUCHA ŚWIĘTEGO, KTÓREGO DAŁEŚ UMIŁOWANEMU SYNOWI TWOJEMU JEZUSOWI CHRYSTUSOWI, ON ZAŚ DAŁ GO SWOIM APOSTOŁOM, KTÓRZY W RÓŻNYCH MIEJSCACH USTANOWILI KOŚCIÓŁ, JAKO TWOJĄ ŚWIĄTYNIĘ, NA NIEUSTANNĄ CZEŚĆ I CHWAŁĘ TWOJEGO IMIENIA.

Sakrament Małżeństwa

Małżeństwo chrześcijańskie jest sakramentem, którego nowożeńcy sami udzielają sobie wzajemnie. Do kapłana należy: stwierdzenie warunków koniecznych do ważnego zawarcia małżeństwa chrześcijaństwa w Kościele, pytanie o zgodę małżeńską i przyjęcie jej, potwierdzenie ważności zawartego małżeństwa, udzielenie błogosławieństwa Kościoła.

Zwyczajnie małżeństwo należy zawierać podczas Mszy świętej po odczytaniu Ewangelii i po homilii, a przed modlitwą wiernych. Na obrzędy zawarcia sakramentu małżeństwa składają się: Obrzędy wprowadzające (powitanie nowożeńców i gości u wejścia do kościoła, procesja przez kościół do ołtarza, pozdrowienie zebranych i słowo wprowadzające), Liturgia słowa Bożego (czytania biblijne, homilia), Liturgia sakramentu małżeństwa (pytania dotyczące istoty małżeństwa, hymn do Ducha Świętego, zawarcie małżeństwa, potwierdzenie małżeństwa, poświęcenie i nałożenie obrączek, modlitwa powszechna), Liturgia eucharystyczna (odprawia się zgodnie z rubrykami mszalnymi. Zachowuje się błogosławieństwo małżonków po Ojcze nasz i uroczyste błogosławieństwo końcowe).

Słowa przysięgi małżeńskiej są następujące: JA N., BIORĘ CIEBIE, N., ZA ŻONĘ (MĘŻA) I ŚLUBUJĘ CI MIŁOŚĆ, WIERNOŚĆ I UCZCIWOŚĆ MAŁŻEŃSKĄ ORAZ, ŻE CIĘ NIE OPUSZCZĘ AŻ DO ŚMIERCI. TAK MI DOPOMÓŻ, PANIE BOŻE WSZECHMOGĄCY, W TRÓJCY JEDYNY I WSZYSCY ŚWIĘCI.

Chrześcijanin-katolik, który pragnie ważnie zawrzeć związek małżeński z osobą należącą do innego wyznania, zobowiązany jest do zachowania wymogów prawa kanonicznego. Przede wszystkim małżeństwo musi być zawarte wobec proboszcza własnego i dwóch świadków.

(por. T. Sinka, Liturgika, Kraków 1997, s. 261-341)